ریگ یلان لوت مرکزی
نام انگلیسی : Yalan Dunes
نام فارسی : ریگ یلان
موقعیت جغرافیایی ریگ یلان
سفر به مناطق مختلف لوت بغیر از ناحیه کلوت های حاشیه شهرستان شهداد فاقد فاکتورهای ایمنی لازم برای گردشگری است بنابراین سفر به این مناطق را به هیچ عنوان توصیه نمیکنیم.
در شرق لوت تجمعی عظیم از انواع ساخت های ماسه بادی به وسعت ۱۰ هزار کیلومتر مربع وجود دارد که به زبان محلی به آن ریگ یلان می گویند. دراین ناحیه بلندترین هرم های ماسه ای ایران به ارتفاع نزدیک به ۳۵۰ (مهرداد قزوینیان) متر وجود دارند. در بعضی از سایت ها و کتب بلندترین ارتفاع این منطقه را در حدود ۵۰۰ متر (احمد رونقی) نیز معرفی کرده اند (در سایت ویکی پدیا انگلیسی ارتفاع ثبت شده ۴۷۰ متر ارایه شده است) . همچنین صفت بلندترین تپه های ماسه ای جهان با وجود تپه های ماسه ای چرا بلانکو در کشور پرو با ارتفاعی در حدود ۱۱۷۶ متر از کف دشت این فرضیه را کاملا به زیر سوال میبرد. طرح چنین مسایلی بیشتر بدلیل ناشناخته بودن منطقه و تحقیقات اندک صورت گرفته در این منطقه مطرح میگردد که متاسفانه توسط مطبوعات به صورت گسترده ای در کشور نشر می یابد. در هر صورت طرح مسایلی همچون گرمترین نقطه کره زمین، بلندترین تپه های ماسه ای جهان و عدم وجود حیات حتی باکتری در لوت نه تنها به واقعیت نزدیک نیست، چه بسا در گستره جهانی موجب کم اعتبار شدن تحقیقات بسیاری از محققان کشور خواهد شد. از نقطه نظر ارتفاع با احتساب بلندترین نقطه ۵۰۰ متری، ریگ یلان در رتبه سوم جهانی بعد از چرا بلانکو در کشور پرو با ارتفاع ۱۱۷۶ متر از کف دشت و بادیان جاران در کشور مغولستان با ارتفاع ثبت شده ۵۵۰ متر از کف دشت قرار خواهد گرفت.
موقعیت منطقه
ریگ یلان در محدوده جغرافیایی ۳۰ درجه و ۵۷ دقیقه شمالی تا ۲۹ درجه و ۲۱ دقیقه شمالی و ۵۹ درجه و ۵ دقیقه شرقی تا ۵۹ درجه و ۵۵ دقیقه شرقی در شرق استان کرمان، شمال غربی استان سیستان و بلوچستان و جنوب استان خراسان جنوبی قرار دارد. نقطه تلاقی ۳ استان ذکر شده در ناحیه ای در نزدیکی شمال ریگ یلان قرار دارد. ریگزار شکلی شبیه به مستطیل دارد و گستره ای شمالی جنوبی دارد. فاصله شمال تا جنوب ریگزار در حدود ۱۵۰ کیلومتر و فاصله شرقی غربی آن در حدود ۷۰ کیلومتر است. خط الراس تپه ها جهتی جنوب غربی- شمال شرقی دارند که در نواحی شمالی تر، این شیب بیشتر به سمت شمال و در نواحی شرقی جهتی غربی شرقی به خود میگیرند. این ریگزار از غرب به چاله مرکزی لوت، از شمال به ده سلم از غرب به نصرت آباد و ارتفاعات اسپی و از جنوب و جنوب غربی به لوت زنگی احمد و کال شور لوت محدود میگردد و تا بلوچ آب ادامه می یابد. ارتفاع کف دشت از سطح آبهای آزاد در نواحی حاشیه غربی ریگ یلان، در حدود ۵۵۰ متر و در نواحی شرقی در حدود ۸۳۰ متر است. شیب نواحی غربی به سمت غرب تا مرکز چاله لوت کاهش می یابد. در نواحی حاشیه شرقی ریگ یلان، این شیب به سمت شرق افزایش می یابد. رطوبت هوای منطقه در زمستان در حدود ۳۰ درصد و در تابستان تا حدود ۱۰ درصد کاهش می یابد. ارتفاع تپه ها از شمال تا مرکز افزایش می یابد و از مرکز به سمت جنوب مجددا با کاهش همراه است.
پوشش گیاهی و جانوری
بر خلاف چاله مرکزی لوت که کاملا خالی از پوشش گیاهی است وضعیت در ریگزار یلان متفاوت است و پوشش گیاهی بسیار ضعیف و پراکنده ای هر چند به سختی قابل مشاهده است. این پوشش در نواحی شمال انبوهتر و با حرکت به سمت مرکز کاهش محسوسی پیدا میکند. در نواحی مرکزی پوشش گیاهی در شیب پشت به دشت یا در شیب های شرقی قابل مشاهده است ولی در شیب های رو به دشت هیچ گونه پوششی قابل مشاهده نیست. گیاهان منطقه عمدتا گیاهان ماسه پسند همچون نسی، تاغ و اسکنبیل هستند. پوشش جانوری منطقه شامل پامسواکی، جرد، روباه شنی، انواع آگاما و گکو، شاهین، مارهای منطقه سیستان (به بخش مارهای ایران مراجعه شود) و… است. این پوشش عمدتا از جانورانی تشکیل شده اند که یا آب نمینوشند و آب خود را از تغزیه سایر جانوران تامین میکنند و یا به آب بسیار کمی نیاز دارند. تاکنون هفت نوع پرنده در ریگ یلان شناسایی شده اند که ۵ مورد پرنده بومی مناطق بیابانی و ۲ مورد مهاجر هستند. عموما پرندگان مهاجر مسیرهای سخت را برای مهاجرت انتخاب نمیکنند ولی از آنجا که هوا در زمستان در لوت کمی معتدل تر است احتمال دارد که این منطقه را برای مهاجرت انتخاب کرده باشند. پرندگانی همچون باقرقره که به آب کمی نیاز دارد و می تواند تا ۱۰۰ کیلومتر از منابع آبی فاصله بگیرد و لانه سازی کند. پرندگان معمولا علاقه زیادی به لانه سازی در میان بوته ها و درختچه ها دارند تا به این طریق آشیانه خود را استتار کنند تا از حمله سایر جانوران در امام بمانند. از آنجا که پوشش گیاهی لوت بسیار ضعیف است این پرندگان از سوراخ هایی که توسط سایر جانوران در زمین ایجاد شده و دیگر مورد استفاده آنها قرار نمیگیرد استفاده میکنند. این سوراخها به دلیل اینکه رطوبت بالاتری نسبت به محیط دارند و عدم تابش مستقیم خورشید باعث میشوند که تحمل گرمای لوت را برای این موجودات فراهم کنند. همچنین برای تحمل گرمای منطقه نوک خود را باز نگاه میدارند تا از این طریق باد وارد دهان آنها شود و از این طریق مقداری از گرمای بدن را خارج کنند. پرندگانی همچون شاهین و لاشخور در ارتفاعات شرقی ریگ یلان آشیانه میسازند و برای شکار در این منطقه پرواز میکنند.
ریگزار
در حاشیه ریگ یلان کوه های ماسه ای با فاصله از یکدیگر قرار دارند و با پیشروی به سمت مرکز این کوه های ماسه ای به یکدیگر می پیوندند. در نقطه تلاقی این کوه ها چاله های ماسه ای قرار دارند که به دلیل شیب زیاد دیواره ها خروج از آنها توسط جانوارن با دشواری بسیاری همراه است که بیشتر به چاله های مرگ شباهت دارند. این چاله ها توسط بادهای ۱۲۰ روزه سیستان که در تابستان جریان دارند ایجاد می شوند. این منطقه دارای دمای روز بالایی است و در فصول گرم دمای بالای ۶۰ درجه و در فصول سرد در گرمترین زمان روز دمای ۳۰ درجه در منطقه ثبت شده است. همانند منطقه ریگ جن در کویر مرکزی ایران تپه ها بصورت دیوارهایی در جهت شمال شرقی امتداد دارند و در بین دیوارها سرزمین های ریگی قرار گرفته که کوچه نامیده میشوند. این دیواره ها در نواحی مرکزی به یکدیگر پیوند میخورند و تشکیل هسته مرکزی ریگ یلان را میدهند.
راه های باستانی و منابع آب
ریگ یلان و کلوت ها به عنوان دو عارضه طبیعی صعب العبور در شرق و غرب لوت عاملی بوده اند که جاده های باستانی لوت همگی جهتی شمالی جنوبی داشته باشند و جاده باستانی شناخته شده ای که از میان این دو عارضه عبور کند و جهتی غربی شرقی داشته باشد در نسخ تاریخی دیده نشده است. لازم به ذکر است که صعب العبور بودن به معنای غیر ممکن بودن عبور نیست بلکه به معنای سختی فراوان در عبور است. نزدیکترین منابع آبی لوت در دو طرف این عوارض طبیعی وجود دارند. در شرق ریگ یلان دره های اسپی و نخل آب و در غرب کلوت ها روستای شهداد، کشیت و دره تکاب.
شرق و غرب لوت
وجود این عوارض طبیعی اختلافات فرهنگی دو سوی لوت را به نحو قابل قبولی توجیه میکند. مناطق شرقی ریگ یلان عمدتا متوثر از فرهنگ هند و افغانستان بوده در حالی که نواحی غربی متاثر از فرهنگ مناطق مرکزی ایران بوده اند. بدین معنا که ریگ یلان و کلوتها همانند دیواری ارتباط غرب و شرق لوت را از یکدیگر جدا کرده بودند. هرچند این بدان معنی نیست که هیچگونه ارتباطی بین مناطق غربی و شرقی نبوده ولی در جدایی فرهنگ ها ماثر بوده است.